1. یخدان گودالی شکل و دارای دیوار سایه انداز

ساده ترین شکل آن گودالی بود که در زمین حفر می شد. یخ در این گودال انبار و سپس با کاه، حصیر، شاخه های گیاهان و گل پوشانده می شد. این نوع یخدان ها بسیار بزرگ بودند و یخ می توانست تا آخر تابستان و حتی بیشتر دوام بیاورد. از طرف جنوب، شرق و غرب گودال سه دیوار سایه انداز وجود داشت که مانع تابیدن آفتاب بر گودال و در نتیجه خنک ماندن آن می شد. شهر اصفهان به خاطر داشتن این نوع یخدان معروف بود. به نقل از کتاب "معماری اصفهان" نوشته محمد رستمی نجف آبادی، در کتاب "نصف جهان فی تعریف اصفهان" تعداد یخچال های اصفهان بیش از 40 باب ذکر شده است.

2. یخدان تاق دار و بدون دیوار سایه انداز 

نوع دوم یخدان های تاق دارمی باشند که به ویژه درشمال مرکزی، غرب و شمال غربی ایران یافت می شوند. برای مثال می توان یخدان های تهران، ساوه، همدان، زنجان، تبریز، مراغه و ارومیه را نام برد. به دلیل خنکی هوا در بعضی از این شهرها استفاده از کاه برای پوشاندن یخ ضروری نبود و یخ به راحتی تا پایان تابستان باقی می ماند. این یخدان ها مخزن مستطیل شکل و تاق دار دارند که مانند نوع قبل در زیر زمین قرار گرفته اما فاقد دیوار سایه انداز می باشند. 

3. یخدان دارای گنبد و فاقد دیوار سایه انداز

در مناطقی که اختلاف دمای شب و روز زیاد است، یخدان ها دیوار سایه انداز ندارند چون عمل یخ بستن در زمان خیلی کوتاه صورت می گیرد. در این حالت انتقال یخ به مخزن باید بسیار سریع انجام شود چون شرایط جوی خیلی متغیر و دما دارای نوسان زیاد است. یخدان های سبزوار، سمنان و شاهرود از این دسته اند.

4. یخدان گنبددار با دیوار سایه انداز

پیچیده ترین و کامل ترین یخدان ها از نظر معماری یخدان های شهرهای کویری می باشند که از این بخش ها تشکیل شده اند : گنبد، مخزن یخ، پلکان منتهی به مخزن، چاه تخلیه، در انبار کردن و در تخلیه یخ، دیوارهای سایه انداز، حوض های یخ بند، دکه فروش یخ، انبار کاه و اتاقک ویژه نگهبان و کارگران.

در این نوع یخدان مخزن به شکل یک مخروط ناقص است که به وسیله یک گنبد مخروطی شکل پوشیده می شود. دسترسی به مخزن از طریق یک پلکان صورت می گیرد. در میان مخزن یا در نزدیکی آن چاه کوچکی قرار دارد که آب حاصل از ذوب یخ در آن جمع می شود. گنبد از خارج پلکانی است. پله ها بالا رفتن از گنبد برای تعمیر آن را امکان پذیر می سازند. در نوک گنبد سوراخی تعبیه شده که باعث تخلیه گرمای درونی یخدان می گردد. متأسفانه اخیراً مشاهده کردم که سوراخ گنبد یخچال قلعه جلالی کاشان به طور کامل پس از تعمیرات اخیر مسدود شده است. برای تهویه مناسب گنبد بلند ساخته می شود و برای استحکام بیشتر ضخامت آن از پایین به بالا کاهش می یابد. شکل گنبد این ویژگی را دارد که باعث می شود که در طول روز قسمتی از آن در سایه و قسمت دیگر در معرض آفتاب قرار گیرد، در صورتی که سقف های افقی در تمام مدت روز در معرض نور خورشید قرار دارند و هر چه ارتفاع گنبد بیشترباشد تهویه هوا در آن بهتر صورت می گیرد. این ویژگی معماری در شهرهای کویری بسیار گرم نظیر ابرکوه و میبد به خوبی رعایت شده است.

همان طور که ذکر کردیم یخدان دارای سه دیوار سایه انداز است. دیوار اصلی که از دیگر دیوارها طویل تر است دیواری است که در سمت جنوب حوض های یخ بند قرار دارد، یک دیوار در سمت شرق و دیوار دیگر در سمت غرب قرار دارد. دو دیوار شرقی وغربی عمود بر دیوارجنوبی می باشند. نقش این دیوارها سایه انداختن بر روی حوض های یخ بند می باشد که در بین آن ها واقع شده اند. حوض ها در شمال و گنبد در جنوب دیوار اصلی قرار می گیرد. ارتفاع دیوارها بستگی به زاویه تابش خورشید در ظهر زمستان دارد. یخدان ها گاهی در کنار دیوارهای دفاعی شهر ساخته شده اند تا امکان استفاده از سایه آن ها برای خنک نگه داشتن حوض ها میسر گردد. یخدان های صفوی کاشان که در کنار دیوارهای سلجوقی شهر بنا شده اند از این نمونه اند. در بعضی شهرها نظیر ابرکوه چند دیوار سایه انداز به طور موازی در کنار یکدیگر ساخته شده اند. یخدان های گنبددار با دیوارهای سایه انداز در شهرهای کویری زیادی نظیر بم، کرمان، سیرجان، کاشان، میبد، ابرکوه، گناباد و بافران ساخته شده اند.

یخدان ها بیشتر دو در دارند یکی مخصوص انبار کردن یخ در زمستان و دیگری مخصوص برداشت در تابستان. اولی که به طرف حوض های یخ بند باز می شود رو به شمال و دومی رو به جنوب قرار دارد. گاهی در امتداد در تخلیه، یک فضای راهرو مانند قرار دارد که در عرض پایه گنبد تعبیه شده و محلی بوده برای تحویل یخ به مشتری. این فضا در واقع یک دکه کوچک فروش یخ بود. گاهی اتاقک نگهبان هم در جنب آن قرار دارد. یخ یا در همین مکان و یا توسط فروشندگان دوره گرد به فروش می رسید. البته یخدان هایی که تمام این عناصر را حفظ کرده باشند نادرند. یخدان های میبد، مؤیدی کرمان و بیدخت گناباد بیشتر عناصر تشکیل دهنده یک یخدان را حفظ کرده اند. قرار گرفتن بعضی از یخدان ها در کنار جاده های اصلی و کاروان رو نظیر یخدان های میبد و سبزوار فرضیه استفاده کاروانیان از یخ را تأیید می کند.

پیش از به وجود آمدن جعبه های کائوچویی، در منازل برای نگهداری یخ از کاه و یا محفظه های چوبی به نام یخدان استفاده می کردند. یخدان های چوبی بعدها به جعبه های کائوچویی تبدیل شدند که نوع پیشرفته تر آن همان کلمن های امروزی است. استفاده از کاه برای نگهداری میوه هنوز هم در برخی از روستاهای ایران رایج است. بستنی بندها یخدان های کوچک چوبی داشتند که در آن یخ می ریختند. سپس مایه شیر را در ظرف فلزی ریخته آن را در یخدان می گذاشتند تا دمای آن به صفر برسد و به این شیوه بستنی درست می کردند. در صورت نبود یخ کسانی را به کوه برای جمع آوری برف در قله ها می فرستادند.

مصالح بنایی مورد استفاده در یخدان

به طور کلی مصالح به کار رفته در یخدان ها سنگ، آجر، آهک، خشت و کاه گل است. خشت و کاه گل از عایق های بسیار خوب در برابر گرما می باشند و دلیل آن متخلخل بودن و وجود حباب های هوا در آنها و همچنین رنگ این ماده است که نور را بسیار کم جذب می کند. لازم به ذکر که در اروپا استفاده از کاه گل به عنوان عایق در ساختمان ها دوباره رایج شده است .

ساخت و برداشت یخ

روزهایی که دما به زیر صفر درجه می رسید به تدریج به حوض های یخ بند آب می انداختند تا کم کم منجمد و تکه های بزرگ یخ تشکیل شود. گاهی شب ها محوطه اطراف حوض ها را آب پاشی می کردند تا دما با وزیدن باد سرد زمستان بیشتر کاهش یابد و فرایند انجماد سریع تر انجام گردد. ماه های دی و بهمن بهترین زمان برای ساخت یخ بود. ناگفته نماند که امکان استفاده از یخ یخچال های طبیعی نیز وجود داشت. گاهی به جای ساخت یخ، برف موجود در همان مکان را جمع و سپس فشرده می کردند و مقداری آب روی آن می ریختند تا تکه های بزرگ یخ تشکیل شود. گاهی هم برای جمع آوری برف به کوه های اطراف می رفتند. برای این که تکه های یخ به هم نچسبند و کار برداشت به آسانی انجام شود، به طور منظم بین لایه های یخ کاه می ریختند. این کار را ادامه می دادند تا ارتفاع یخ به سطح زمین برسد. البته کاه و حصیر و شاخه های گیاهان نقش عایق را هم به عهده داشتند. گاهی در زمان انبار کردن یخ دانه های انار را لا به لای آن می ریختند تا در هنگام برداشت، تکه های بلورین یخ قرمز رنگ شود. این یخ زیبا، گران و زینت بخش سفره ثروتمندان بود (سیمای جهانگردی استان کرمان).

بعد از ساخت یخ جلو درها را دیوار می گرفتند تا راه نفوذ گرما از آن ها بسته شود. دیوارها تا زمان برداشت یخ در تابستان به همان صورت باقی می ماندند. ضخامت زیاد دیوارها و همچنین لایه کاه گل بیرونی نقش اصلی را در عایق کردن یخدان به عهده داشتند. ایجاد مخزن در زیرزمین نیز به این امر کمک می کرد. هر چه یخ ذخیره شده یکدست تر و حجم آن بیشتر بود ماندگاری آن طولانی تر می شد. در مناطق گرم برای به حداقل رساندن نفوذ گرما به درون یخدان برداشت یخ در هنگام صبح و یا غروب صورت می گرفت. پر کردن یخدان گاهی با جشن و سرور همراه بود و در بعضی جاها بعضی جشن ها مانند چهار شنبه سوری در کنار یخدان برگزار می شد.

تعداد روزهای یخبندان

در منابعی که مطالعه کردم آمده است که دمای مکانی که برای ساختن یخدان در نظر گرفته می شود، باید دست کم در 10 تا 20 روز از سال به زیر صفر درجه برسد. این تعداد روزهای یخبندان برای پرکردن یخدان ها به نظرم ناکافی آمد. برای اطمینان بیشتر به سایت های هواشناسی کشور مراجعه و آمارهای زیر را برای شهرهای کویری و گرم که دمای هوای تابستان در آن ها به بالای 40 درجه می رسد به دست آوردم. بر اساس داده های هواشناسی در سال های اخیر تعداد تقریبی روزهای یخبندان اصفهان 70 روز، کرمان 77 روز، سیرجان 59 روز، میبد 52 روز (در سال 83)، گناباد 51 روز، سبزوار 39 روز، بیرجند 48 روز، کاشان 48 روز، شیراز 41، بم 30 و تهران 36 تا 39 روز می باشد. روزهای یخبندان ابرکوه و ساوه را به دست نیاوردم اما روزهای یخبندان شهرهای نزدیک به آن ها یعنی یزد از 52 تا 55 و شهرستان اراک از 65 تا 120 گزارش شده است. میانگین روزهای یخبندان این شهرها عدد تقریبی 53 روز به دست آمد.

قیمت و کیفیت یخ

قیمت یخ بستگی به کیفیت آن داشت. بهترین و گران ترین آن "یخ بلوری" نامیده می شد و برای خنک کردن نوشیدنی ها مورد استفاده قرار می گرفت. نوع دیگر آن که از نظر کیفیت متوسط بود برای خنک نگه داشتن مواد غذایی استفاده می شد. مشتری نوع سوم که از نظر کیفیت از دو نوع دیگر پایین تر و ارزان تر بود، بستنی بندها بودند. چون بستنی بندها برای درست کردن بستنی مایه ی آن را در ظروف فلزی می ریختند و سپس آن را در یخ می گذاشتند و بدین ترتیب یخ با بستنی تماس مستقیم نداشت و باعث آلودگی شیر نمی شد.

زوال یخدان ها

اختراع برق و یخچال های صنعتی به حیات یخدان های سنتی پایان داد. مسلم است که تهیه یخ به وسیله یخچال صنعتی در مقایسه با یخدان سنتی بسیار ساده و کم هزینه است اما دلیل اصلی رها کردن یخدان سنتی بهداشتی نبودن یخ بود. در زمانی که آب در طول چند روز در حوض های یخ بند می ماند تا تکه های بزرگ یخ تشکیل شود، ممکن بود که آب توسط حیوانات یا گرد و خاک و خار و خاشاک آلوده شود. در ضمن در داخل یخدان یخ با کاه و گل تماس مستقیم داشت و فقط یخ لایه های میانی تمیز و شفاف می ماند و شاید این یخ ممتاز مشتری خاص خود را داشته و همگان امکان دسترسی به آن را نداشته اند.

بازده یخدان ها

سئوالی که برای بنده بی جواب ماند و در هیچ کدام از منابع در دسترس از آن حرفی به میان نیامده است بازده یخدان هاست، یعنی چقدر از یخ ذوب می شده و چقدر از آن باقی می مانده و مورد استفاده قرار می گرفته است. مسلم است که بازده یخدان به منطقه ای بستگی دارد که در آن واقع شده و بازده یک یخدان در تبریز با یخدانی در بم یا میبد خیلی تفاوت دارد. اما نباید فراموش کرد که هر چه از شمال غرب به مناطق کویری نزدیک می شویم معماری یخدان ها کامل تر و پیچیده تر می شود و به کارگیری فنون پیشرفته تر در ساخت تا حدودی اختلاف دما را جبران می کند. خاطر نشان کنیم که یخ های یخدان شهر بم تا نیمه خرداد به طور کامل مصرف می شده چون این یخدان متعلق به ملاکین بزرگ منطقه بوده و با فرارسیدن فصل گرما ایشان از بم کوچ کرده به ییلاق های منطقه می رفتند و پس از آن دیگر نیازی به آن نداشته اند، به همین دلیل یخ ها را قبل از کوچ به طور کامل استفاده می کردند (یخ سازی طبیعی و سنتی در ایران).  

یخدان میبد

در آخر به عنوان نمونه به معرفی ابعاد یخدان میبد که مربوط به دوره صفوی و از بهترین یخدان های کویری است می پردازیم. بیشتر ابعاد ذکر شده از منابع کتاب خانه ای گردآوری شدند. بعضی از ابعاد مخزن که در هیچ کدام از کتاب ها از آنان ذکری به میان نیامده بود یک بار در دی ماه سال 1392 توسط آقای هادی صدرالدینی راهنمای محلی میبد و دو بار در تاریخ های 29/11/92 و 17/1/93 توسط بنده نویسنده این مقاله اندازه گیری شد و حجم آن از طریق فرمول مخروط ناقص توسط برادرم مهندس سید محمد علی جوادی و آقای حضرتی راهنمای آلمانی زبان برای نخستین بار محاسبه گردید. از زحمات ایشان سپاسگزارم.

ارتفاع گنبد از سطح زمین : 15 متر

ضخامت گنبد در پایه : 5/2 متر (دو و نیم)

ضخامت گنبد در نوک : 20 سانتی متر

قطر مخزن در بالا : 13 متر

قطر مخزن در پایین : 5/6 متر (شش و نیم)

طول دامنه شیبدار مخزن : 40/5 متر (پنج و چهل)

حجم مخزن : 333 متر مکعب

ارتفاع دیوارهای سایه انداز : 8 متر

طول دیوار سایه انداز اصلی : 42 متر

طول دیوارهای سایه انداز شرقی و غربی : 20 متر

ضخامت دیوارهای سایه انداز در پایین : 2 متر

به دلیل به کار بردن آجرهای سه گوش در نوک دیوارها، ضخامت در بالا به صفر می رسد.

تعداد پله ها : 13 عدد از 25 تا 30 سانتی متر

طول حوض های یخ بند : 75/17 متر (هفده و هفتاد و پنج)

عرض حوض های یخ بند : 20/6 متر (شش و بیست)

عمق حوض های یخ بند : 60 سانتی متر

حجم حوض های یخ بند : 66 متر مکعب

لازم به ذکر است که حجم حوض های یخ بند کنونی حدود 66 متر مکعب به دست آمد. در صورتی که در بعضی منابع ذکر شده در پایین مساحت آن 800 متر مکعب بیان شده است که با عمق نیم متر حجم آن 400 متر مکعب می شود که با حجم کنونی به هیچ وجه همخوانی ندارد. اضافه کنیم که در مرمت حوض های یخ بند یک پله در داخل حوض ها اضافه شده که در محاسبه حجم کنونی پیش رفتگی پله کنونی از آن کم نشده است. بنابراین اگر بپذیریم که عمق مخزن 333 متر مکعب و حجم حوض های یخ بند 66 متر مکعب است پس باید عمل انجماد یخ در حوض ها 5 بار انجام شود تا مخزن کاملاً پر شود. باز هم یاد آوری کنیم که یخ سازی در حوض های یخ بند تنها یکی از روش های یخ سازی بوده و استفاده از برف و تبدیل آن به یخ نیز از روش های رایج برای پر کردن یخدان ها بوده است.

یخدان ابرکوه

بنده در تاریخ 25/5/1393 ابعاد مخزن یخدان ابرکوه را نیز جهت مقایسه با یخدان میبد اندازه گرفتم. مشکلی که در اندازه گرفتن یخدان ابرکوه پیش می آید این است که به دلیل تخریب مخزن ابعاد آن نامنظم شده است. جهت رفع این مشکل ابعاد آن را با متر و ریسمان از چندین جهت اندازه گرفتم و سپس میانگین اعداد به دست آمده را محاسبه کردم و حجم مخزن عدد تقریبی 113 متر مکعب به دست آمد. محاسبه دقیق حجم آن پس از بازسازی کامل امکان پذیر خواهد بود. عدد به دست آمده نشان می دهد که حجم مخزن یخدان ابرکوه تقریباً یک سوم حجم یخدان میبد است. با توجه به قرار گرفتن یخدان میبد در کنار جاده کاروان رو اصلی و این که هوای میبد به طور تقریبی 3 درجه از هوای ابرکوه گرم تر است بزرگتر بودن مخزن آن قابل توجیه است. البته در ابرکوه روبروی همین یخدان در آن طرف جاده یخدانی دیگر با ابعاد مشابه وجود دارد که ساختمان های جدید مانع دیدن آن می شوند.

یخدان روستای کوثر در بیدخت گناباد

در تاریخ 21/8/1393 از یخدان کوثر بازدید و ابعاد مخزن آن را به کمک خانم فرانسوی که راهنمای ایشان بودم اندازه گرفتم. حجم مخزن توسط دوست گرامی آقای دکتر حسین نظام آبادی استاد برق و الکترونیک دانشگاه بم محاسبه شد و عدد تقریبی 254 متر مکعب به دست آمد. مصالح به کار رفته در مخزن فقط می تواند ملات آهک و یا سنگ و ملات باشد اما مخزن این یخدان بدون دقت و نامنظم با کاه گل تعمیر شده است. در این جا هم مانند یخدان ابرکوه مجبور شدم ابعاد را از چند جهت مختلف اندازه بگیرم و عدد مناسب تر را انتخاب کنم. چند نکته در این یخدان توجه من را جلب کرد. یکی سطح شیب داری است که یخ را از روی آن به داخل مخزن سر می دادند و در یخدان هایی که تاکنون دیده ام این سطح شیب دار از بین رفته و دیگر وجود ندارد. دیگری اتاق نگهبان و مسئول یخدان بود که در جنب درب روبروی حوض های یخ بند قرار دارد. اتاقکی کوچک که اجاقی هم در درون آن قرار دارد.

چیز دیگری که منحصر به فرد و از همه جالب تر است بادگیرهایی بسیار ساده است که در دیوار سایه انداز تعبیه شده اند. دریچه ورودی بادگیر به طرف جنوب و خروجی آن به طرف شمال یعنی رو به حوض های یخ بند قرار دارد. این دریچه ها برای هدایت باد به طرف حوض ها و سرعت بخشیدن به عمل انجماد ساخته شده اند. اول برای این تعبیر خود تردید داشتم. با خود برای این کاربرد و نتیجه گیری منطقی فکر می کردم که ناگهان چشمم به بادگیرهای روستای کوثر افتاد که جهت آن ها دقیقاً با بادگیر های دیوار سایه انداز یکی بود. پس از آن متقاعد شدم دلیل ساخت این دریچه ها هدایت جریان باد سرد بر روی حو ض هاست. این ویژگی معماری را در جایی دیگر تاکنون مشاهده نکرده ام. خروجی باد که به طرف حوض های یخ بند قرار دارد در سطح زمین اما ورودی آن در سطح بالاتری قرار دارد و کانال بادگیر از درون شبیه بادگیرهای چپقی سیرجان می باشد.

در این مقاله علاوه برکتاب های یاد شده در پایین از مقالات سایت های اینترنتی نیز استفاده شد که به دلیل تعداد زیاد از ذکر همه آن ها خودداری گردید. اینجانب تمام تلاش خود را برای مستند بودن این نوشته به کار بستم اما بی شک خالی از اشکال نمی باشد. همکاران گرامی برای برطرف کردن ایرادها و بهبود مطلب ارائه شده می توانند نظرات خود را به آدرس انجمن صنفی ارسال کنند یا به طور مستقیم با بنده تماس بگیرند تا در آینده در آن تجدید نظر شود.

rezairanguide@yahoo.frآدرس اینترنتی :

شماره تلفن : 09173075088

فهرست منابع

کتاب ها

1. آب در فلات ایران، قنات، آب انبار و یخچال، مهندس علی رضا دهقانی، نشر یزدا، چاپ اول،   1388

2. آشنایی با سرزمین طلای سبز، محسن زینلی پور، ناشر مؤلف، چاپ اول، 1380

3. جاذبه های گردشگری در کاشان، محمد حمیدی نژاد، انتشارات نجم الهدی، چاپ اول، 1385

4. خوار (گرمسار) و میراث کهن آن، علی رضا شاه حسینی، انتشارات بوستان اندیشه، چاپ اول،

1385

5. در آئینه خشت خام، حسین مسرت، ناشر بقیه العتره، 1384

6. راور شهری در حاشیه کویر، ماشاءالله کاربخش راوری، انتشارات مرکز کرمان شناسی، چاپ دوم، 1375

7. ساختارشناسی بیرونه های ارگ میبد، مهندس علی رضا فتاح، انتشارات امیر سید علی زاده، چاپ اول، 1389

8. سیر تاریخی بنای شهر قزوین و بناهای تاریخی آن، دکتر سید محمد دبیر سیاقی، نشر اداره کل میراث فرهنگی استان قزوین، چاپ اول، 1381

9. سیری در ساوه، احمد ابراهیمی شیرکوهی، نشر نوید اسلام، چاپ اول، 1389

10. سیمای باستانی شهر میبد، سید عبدالعظیم پویا، نشر دانشگاه آزاد اسلامی میبد، چاپ اول، 1371

11. سیمای جهانگردی استان کرمان، شمس الدین نجمی و علی محمد رفیع زاده، نشر مدیریت سازمان ایرانگردی و جهانگردی استان کرمان، چاپ دوم، 1381

12. عروس کویر، علی رضا عرب بافرانی، انتشارات گلستان ادب، چاپ اول، 1388

13. کهن شهر کویر، گروه مؤلفان، انتشارات نقش خورشید، چاپ اول، 1385

14. معماری اصفهان، محمد رستمی نجف آبادی، نشر واژه آرا، چاپ اول، 1390.

15. یخ سازی طبیعی و سنتی در ایران، دکتر مهدی بهادری نژاد و مهندس علی رضا دهقانی، نشر یزدا، چاپ اول، 1389.

سایت های اینترنتی :

1. انجمن علمی و گروه آموزشی جغرافیای استان کرمان (www.geography.kermanedu.ir)

2. اداره کل حفاظت محیط زیست استان کرمان (www.kerman.isiri.org)

3. پایگاه اطلاعاتی جهاد دانشگاهی (www.la.journals.sid.ir)

4. سایت جامع هوا و اقلیم شناسی ایران (www.climatology.ir)

5. مجله آب و خاک علوم و صنایع کشاورزی دانشگاه فردوسی مشهد (www.sid.ir)

6. روند نمایه های حدی اقلیمی دما در ایران در طی دوره 2003-1951 (www.sid.ir)

7. استان شناسی مرکزی (www.chap.sch.ir)

8. شواهد ژئومورفولوژیکی مرزهای یخچالی در دامنه های کرکس (hsmsp.modares.ac.ir)

9. آمار و اطلاعات شهر و شهرداری تهران (services1.tehran.ir)

10. شناسنامه شهرستان یزد (www.yazdp.ir)

11. شهرداری اراک (www.arak.ir)

12. تحلیل وضعیت آب و هوای سال جاری و تأثیر آن بر کشاورزی کشور، گروه علمی کشاورزی، آب و منابع طبیعی مجمع تشخیص نظام (www.old.maslahat.ir)